Jülide TUNALI
Bu
makalede Orta Asya’dan Balkanlara uzanan Tuna Bulgarlarının tarihsel sürecini
açıklamaya çalışacağız. Bulgarların bir Türk boyu olduğu kabul edilen bir
gerçektir.
Avrupa Hun Devleti yıkılınca ortaya çıkan kaos ortamı, bazı Türk boyları bölgenin karmaşıklığından kurtulmak amacıyla 5. Yüzyılın yarısında Orta Avrupa’dan ayrılarak Karadeniz ve çevresine geldikleri bilinmektedir. Burada ki amacımız, günümüzde Türkiye’nin komşusu olan Bulgaristan ve Tuna Bulgarları hakkında bilgi verebilmektir. Bizans tarihçilerinden Rhetor Priskos ile Suidas öğrendiğimiz kadarıyla 463 yılında Şaragur, Ugor ve Onogur adlı Hun kabilelerinin Karadeniz’in kuzeyinde, Tuna ırmağının kolları ile Volga (İdil) arasındaki bozkırlarda yerleşmiş olduklarını kaydederler. Bizim burada ilgileneceğimiz kabileOnogur’dur. Zira Bulgarlar, Onogur ve Töles boylarıyla karışarak yeni bir il meydana getirmişlerdir. Zaten Bulgar kelimesinin manası karışmak fiiliyle alakalıdır.
Bulgarlar 150 yıldan fazla bir zaman boyunca kökenlerini aramışlar; Urallı, Fin, İslav, Tatar vb. asıllı olduklarını iddia etmişlerdi.
Türk asıldan geldiklerine dair iddiaları ise reddetme taraftarı olmuşlardır. Fakat Geza Feher’in arkeolojik ve Gy. Nemeth’in dil araştırmaları ile Bulgarların aslında bir Türk boyu oldukları kesinlik kazanmıştır. Kavim adı olarak “Bulgar” kelimesi 5. yüzyılın yansından önce mevcut değildi.
Bulgar adı bir tarihî karışıklıktan ortaya çıkmıştır.
Avrupa Hun hükümdarı Attila’nın ölümünden sonra çocukları ve devletin hâkimiyetindeki boylar arasında başlayan mücadelelerde Attila’nın oğullarından Dengizik’in 469’da ölümünden sonra, kardeşi İrnek idaresinde Orta Avrupa’yı terk eden Hun kütleleri Karadeniz kıyılarında buluştukları Töles-Ogur boyları ile karışmışlardır. Bu karışmadan doğan yeni boy ise Türkçe “Bulgar” diye anılmağa başlamıştır. Yani Bulgar adının kelime anlamı “karışık/karışmış” manasına gelmektedir.
Bulgar Hanları Listesi olarak bilinen eski bir Rus yazması, Bulgarların kökeni hakkında bilgi vermektedir.
Başlangıçtan 765 yılına kadar Bulgar hükümdarlarının adlarını ve hakanlık sürelerini gösteren bu Rus yazması daha geç zamanda tarihlenmesine rağmen İrnek, Bulgar hükümdar sülalesinin atası olarak görünmektedir.
Hunlar ile karışan bu Türklerin asıl adı Ogurdur ve Tuna ağzından Volga’ya kadar Karadeniz kuzeyi bozkırlarında yaşamaktadır Bizans tarihçisi Rhetor Priskos’un verdiği bilgilere göre, Bulgarlar Sabarlar tarafından Ural dağlarının doğusundaki yurtlarından uzaklaştırılarak Karadeniz düzlüklerine geldiklerini (461 465’lerde) bildirdiği Ogur Türkleri (Bulgarlar), aynı tarihçiye göre o zaman üç grup teşkil etmekte idiler. Saragur, Urog (Ogur) ve On-Ogur.
Avrupa Hun Devleti yıkılınca ortaya çıkan kaos ortamı, bazı Türk boyları bölgenin karmaşıklığından kurtulmak amacıyla 5. Yüzyılın yarısında Orta Avrupa’dan ayrılarak Karadeniz ve çevresine geldikleri bilinmektedir. Burada ki amacımız, günümüzde Türkiye’nin komşusu olan Bulgaristan ve Tuna Bulgarları hakkında bilgi verebilmektir. Bizans tarihçilerinden Rhetor Priskos ile Suidas öğrendiğimiz kadarıyla 463 yılında Şaragur, Ugor ve Onogur adlı Hun kabilelerinin Karadeniz’in kuzeyinde, Tuna ırmağının kolları ile Volga (İdil) arasındaki bozkırlarda yerleşmiş olduklarını kaydederler. Bizim burada ilgileneceğimiz kabileOnogur’dur. Zira Bulgarlar, Onogur ve Töles boylarıyla karışarak yeni bir il meydana getirmişlerdir. Zaten Bulgar kelimesinin manası karışmak fiiliyle alakalıdır.
Bulgarlar 150 yıldan fazla bir zaman boyunca kökenlerini aramışlar; Urallı, Fin, İslav, Tatar vb. asıllı olduklarını iddia etmişlerdi.
Türk asıldan geldiklerine dair iddiaları ise reddetme taraftarı olmuşlardır. Fakat Geza Feher’in arkeolojik ve Gy. Nemeth’in dil araştırmaları ile Bulgarların aslında bir Türk boyu oldukları kesinlik kazanmıştır. Kavim adı olarak “Bulgar” kelimesi 5. yüzyılın yansından önce mevcut değildi.
Bulgar adı bir tarihî karışıklıktan ortaya çıkmıştır.
Avrupa Hun hükümdarı Attila’nın ölümünden sonra çocukları ve devletin hâkimiyetindeki boylar arasında başlayan mücadelelerde Attila’nın oğullarından Dengizik’in 469’da ölümünden sonra, kardeşi İrnek idaresinde Orta Avrupa’yı terk eden Hun kütleleri Karadeniz kıyılarında buluştukları Töles-Ogur boyları ile karışmışlardır. Bu karışmadan doğan yeni boy ise Türkçe “Bulgar” diye anılmağa başlamıştır. Yani Bulgar adının kelime anlamı “karışık/karışmış” manasına gelmektedir.
Bulgar Hanları Listesi olarak bilinen eski bir Rus yazması, Bulgarların kökeni hakkında bilgi vermektedir.
Başlangıçtan 765 yılına kadar Bulgar hükümdarlarının adlarını ve hakanlık sürelerini gösteren bu Rus yazması daha geç zamanda tarihlenmesine rağmen İrnek, Bulgar hükümdar sülalesinin atası olarak görünmektedir.
Hunlar ile karışan bu Türklerin asıl adı Ogurdur ve Tuna ağzından Volga’ya kadar Karadeniz kuzeyi bozkırlarında yaşamaktadır Bizans tarihçisi Rhetor Priskos’un verdiği bilgilere göre, Bulgarlar Sabarlar tarafından Ural dağlarının doğusundaki yurtlarından uzaklaştırılarak Karadeniz düzlüklerine geldiklerini (461 465’lerde) bildirdiği Ogur Türkleri (Bulgarlar), aynı tarihçiye göre o zaman üç grup teşkil etmekte idiler. Saragur, Urog (Ogur) ve On-Ogur.
BÜYÜK BULGAR HANLIĞI VE BULGARLARIN SLAVLAŞMA SÜRECİ
Bulgar
birliğinde Onogurların çoğunlukta oldukları anlaşılmaktadır. Bunlar 6. Yüzyıldan
itibaren bütün kaynaklarda Kuzey Kafkasya’da gösterilmişlerdir. Buraya
“ Patria Onoguria”
(On-Ogurların Yurdu) denilmekteydi. Bulgarlar, Göktürk Devleti zamanında Hazarlar ile birlikte sınır koruması görevini yapmaktaydılar. 630 yılından sonra Göktürklerin iç karışıklıkları sırasında Hazarlar gibi Bulgarlar da idareyi kendi ellerine almışlar ve “Büyük Bulgar” devletini kurmuşlardır.
(On-Ogurların Yurdu) denilmekteydi. Bulgarlar, Göktürk Devleti zamanında Hazarlar ile birlikte sınır koruması görevini yapmaktaydılar. 630 yılından sonra Göktürklerin iç karışıklıkları sırasında Hazarlar gibi Bulgarlar da idareyi kendi ellerine almışlar ve “Büyük Bulgar” devletini kurmuşlardır.
Kurt Han’ın dağınık Ogur kabilelerini birleştirerek siyasi teşkilat oluşturduğu ülkesine “Büyük Bulgarya” (Magna Bulgaria) deniliyordu. Fakat bu devlet fazla uzun ömürlü olmadı.
Kurt Han’ın 665 yılındaki ölümünden sonra, Hazarların baskısı ile parçalandı. Macarların ve Onogurların ve çoğunluğunu Otuzogurların oluşturduğu bir kabile kuzeye çekilmiştir, bunlar İtil Bulgarlarıdır ve Kurt’un oğullarından Bat-Bayan’ın liderliğinde Hazarlara tabi olarak,
Kafkasya’da kalarak bugünkü Çuvaşların atalarını oluşturmuştur.
Bat-Bayan’ın kardeşi Asparuh ise kalabalık
Onogur birlikleri ile birlikte Tuna’ya yönelmiştir. 668’de Balkanlara geçerek ve elverişli toprakları ele geçirerek 679 yılında yeni Büyük Bulgar devletini kurmuştur.
Bizans üzerine yaptıkları akınlar sayesinde devlet Bizans tarafından 681 yılında tanındı.
Büyük Bulgar Devleti, kurucusu kabul edilen Asparuh (679-702) tarafından Bizans İmparatoru IV. Konstantinos direnişi yok edilerek Dobruca’nın güneyinde kurulmuştur. Devlet, Ogur Türkleri tarafından kurulan uzun ömürlü, askeri ve siyasi yönden güçlü teşkilatlanmıştır.
Hazar prensesi ile evlenen imparator Justinianus II, Asparuh Handan sonra Bulgar hanı olan
Tervel’in (702-718) yardımı ile 705 yılında ikinci defa tahta çıkmıştır.
Arapların 717-718 yıllarında yaptıkları İstanbul kuşatması sırasında Bulgarlar Bizans’a yardım etmişlerdi. Bu işbirliği Bulgar devletine çeşitli iktisadi menfaatler sağlamıştır.
Krum Han (803-814) babasından sonra Bulgarların başına geçerek Macaristan ve Transilvanya’yı (günümüzdeRomanya) hâkimiyeti altına almıştır.
Krum Han’ın yayılmacı politikasından korkan Bizans imparatoru I. Nikephoros, ondan kurtulmak için harekete geçti (811). Günümüzde Şumnu’nun güneybatısına düşen devletin başkenti Preslav’ı tahrip etti. Fakat savaşın sonunda Nikephoros yenilmiş ve savaş meydanında ölmüştü. Nikephoros’tan sonra Bizans tahtına oturan Mikail imparatorluğun doğu eyaletlerinden getirilen birliklerle güçlendirilmiş kalabalık ordusuyla birlikte Bulgarlar üzerine yürüdü. Bizans’ın Ermeni ve Kapadokya bölüklerinin komutanı V. Leon’un Bizans tahtı üzerindeki istekleri yüzünden Bizans iç işlerinde karışıklıklar ortaya çıktı. Bunun sonucu olarak da Krum Han, Bizans ordusunu mağlup etti. Bunun üzerine Mikail tahttan indirilerek yerine V.Leon getirildi.
Krum Han, başladığı işi bitirmek ve Bizans’ı ortadan kaldırmak için 813’te Filibe üzerinden Edirne’ye ulaştı ve burayı kuşatma altında bırakarak ilerlemeye devam etti.
814 baharında İstanbul’u kuşattı. İstanbul’a yapılan taarruzlardan sonra V. Leon barış görüşmeleri yapmak istedi. Görüşmeler sırasında Krum Han’a düzenlenmeye çalışılan suikast ise barış görüşmelerini bitirdi. Krum Han büyük bir taarruzla çevredeki şehirleri tahrip etti, esirleri öldürdü. Kuşatma altında bıraktığı Edirne’yi zapt eden Krum bölge halkını sürgüne yolladı. İstanbul kuşatmasını iyice güçlendiren Krum Han, saldırıların en şiddetli zamanında 13 Nisan 814 günü ağzından burnundan kan gelerek aniden öldü.
Krum Han’dan sonra yerine gelen oğlu Omurtag Han (814-831) babasının aksine daha sakin bir politika izleyerek, Bizans ile 30 yıl sürecek bir ticaret anlaşması imzaladı. Frank imparatorluğu ile de uzlaşmak istemesine rağmen başarılı olamayınca Tuna-Sava-Drava havzasını alarak, Roma devrinden beri terk edilmiş olan tuz havzalarını yeniden işletmeye açıp devletine büyük bir servet kazandıran Omurtag Han zamanı Tuna Bulgarlarının tarihlerindeki en parlak devir olmuştur.
Şumnu’nun
doğusunda bulunan yüksek bir kaya üzerinde 40 m2’lik yeri kaplayan, kitabeli
Krum Han’ın atlı kabartması o çağın hatıralarındandır
Asparuh, Krum ve Omurtag Han devirlerinde devlet Türk kültürünü yansıtan birçok eser bırakmıştır.
Omurtag Han’ınhükümdarlığı sona erene kadar devlet özellikle Slavlaşmaya ve Bizanslı misyonerlere karşıtedbirli davranmıştır. Fakat Omurtag Han’ın halefleri döneminde; oğlu Malamir, Presiam ve
özellikle Boris (852-889) dönemlerinde bu tedbirler geri plana atılmıştır. Bizans’tan gönderilen Hristiyan rahipler, misyonerler Bulgarların din değiştirmesine sebep olmuştur.Zira aynı dönemlerde Hazarlar da Museviliği kabul etmeye başlamıştır. Prof. Dr. SaadettinYağmur Gömeç’in aktarımına göre, Türkçe adının Bars olduğu sanılan Boris Han 865 yılında Ortodoks Hristiyanlığı kabul ederek Türk boyu olan Onogurları dönülmez bir yola sürüklemiştir.
Hristiyanlığı kabul etmelerinin ardından Bulgar Türkleri zaman içinde, Bizans etkisindeki Slav kültürünün tesiri altına girmeye başladılar.
Omurtag Han döneminde başlatılan Bizans’la ticari ilişkiler de bu Slavlaşmayı az da olsa desteklemiştir. Devlet içinde görevlendirilen Slavların sayısının artması, ticari faaliyetler ile Slav dilinin tesirinin gittikçe ağırlaşması ile Türkler hızla Slavlaşmıştır.
Devletin hükümdarının resmi olarak Ortodoksluğu kabulü ise Slavlaşmayı kesinleştirmiştir.
Büyük Bulgar Hanlığı, 1018’de Bizans hâkimiyeti altına girene denk Hıristiyanlaşmaya devam etmiştir. Bu süreçte Slavlaşmaya karşı çıkan hanlar olmasına rağmen türlü entrikalarla öldürülmüş ya da tahttan uzaklaştırılmışlardır.
Böylece bir Türk boyu olan Bulgarlar, Bizans misyonerleri ve Rus baskısından kaçan İdil Bulgarları ile Slavlaşma/Hristiyanlaşma süreci hızlanmış ve Türk geleneklerinden uzaklaşmışlardır. Günümüzde Türk-Bulgar ayrımı yapılması, devletin Türklere uyguladığı asimilasyon politikası aslında kendi soyunu inkâr etmekten başka bir şey değildir. Zira devlet, Türk nüfusunu az göstermek, onları yok saymak için tarihte oynamalar yapmış; ülkede yaşayan Romanları zorla asimile ederek Bulgar isimler verip Bulgar nüfusunu fazla göstermeye çalışmıştır.
Asparuh, Krum ve Omurtag Han devirlerinde devlet Türk kültürünü yansıtan birçok eser bırakmıştır.
Omurtag Han’ınhükümdarlığı sona erene kadar devlet özellikle Slavlaşmaya ve Bizanslı misyonerlere karşıtedbirli davranmıştır. Fakat Omurtag Han’ın halefleri döneminde; oğlu Malamir, Presiam ve
özellikle Boris (852-889) dönemlerinde bu tedbirler geri plana atılmıştır. Bizans’tan gönderilen Hristiyan rahipler, misyonerler Bulgarların din değiştirmesine sebep olmuştur.Zira aynı dönemlerde Hazarlar da Museviliği kabul etmeye başlamıştır. Prof. Dr. SaadettinYağmur Gömeç’in aktarımına göre, Türkçe adının Bars olduğu sanılan Boris Han 865 yılında Ortodoks Hristiyanlığı kabul ederek Türk boyu olan Onogurları dönülmez bir yola sürüklemiştir.
Hristiyanlığı kabul etmelerinin ardından Bulgar Türkleri zaman içinde, Bizans etkisindeki Slav kültürünün tesiri altına girmeye başladılar.
Omurtag Han döneminde başlatılan Bizans’la ticari ilişkiler de bu Slavlaşmayı az da olsa desteklemiştir. Devlet içinde görevlendirilen Slavların sayısının artması, ticari faaliyetler ile Slav dilinin tesirinin gittikçe ağırlaşması ile Türkler hızla Slavlaşmıştır.
Devletin hükümdarının resmi olarak Ortodoksluğu kabulü ise Slavlaşmayı kesinleştirmiştir.
Büyük Bulgar Hanlığı, 1018’de Bizans hâkimiyeti altına girene denk Hıristiyanlaşmaya devam etmiştir. Bu süreçte Slavlaşmaya karşı çıkan hanlar olmasına rağmen türlü entrikalarla öldürülmüş ya da tahttan uzaklaştırılmışlardır.
Böylece bir Türk boyu olan Bulgarlar, Bizans misyonerleri ve Rus baskısından kaçan İdil Bulgarları ile Slavlaşma/Hristiyanlaşma süreci hızlanmış ve Türk geleneklerinden uzaklaşmışlardır. Günümüzde Türk-Bulgar ayrımı yapılması, devletin Türklere uyguladığı asimilasyon politikası aslında kendi soyunu inkâr etmekten başka bir şey değildir. Zira devlet, Türk nüfusunu az göstermek, onları yok saymak için tarihte oynamalar yapmış; ülkede yaşayan Romanları zorla asimile ederek Bulgar isimler verip Bulgar nüfusunu fazla göstermeye çalışmıştır.
OSMANLI HÂKİMİYETİ VE 1908 BAĞIMSIZLIK VE BALKAN SAVAŞLARI
Boris
Han’ın Ortodoksluğu kabul etmesi ile birlikte ülke hızla asimile olmaya,
Slavlaşmaya başladı. Boris Han’dan sonra başa geçen bazı hükümdarlar
Hıristiyanlaşmaya karşı çıkmalarına rağmen ortadan kaldırılmış ve Slavlaşma
süreci devam etmiştir. 1018 yılında Büyük Bulgar Devleti yıkılmış ve 169 yıl
sürecek olan Bizans hâkimiyeti başlamıştır. Bu zaman diliminde birkaç kez
ayaklanan Bulgarlar, bağımsızlıklarını kazanamayıp başarısız olmuşlardır. Fakat 1180’de Bizans İmparatoru
I.Manuel Komnenos’un ölümü ve ortaya çıkan kargaşada Kumanlar, Peçenekler,
Ulahlar, Sırplar yardımıyla ayaklanmış, Bulgarlar da onlara katılmış ve 1185
yılında Petro ve Asen kardeşlerin başarılı isyanı ile İkinci Bulgar Devleti
kurulmuştur. Devlet, bugünkü Bulgaristan’ın sınırları dâhilinde varlığını XIV.
Yüzyılda Osmanlı hâkimiyetine girene kadar sürdürmüştür.
Devlet'in başkenti Tırnova'ya (bugünkü Veliko Tırnova) nakledilmiştir. Tırnova şehri, II. Bulgar
Krallığı'nın başkenti olma statüsünü Bulgaristan'ın Osmanlı hâkimiyetine
girdiği tarihe kadar korumuş, ancak onun yanı sıra Vidin şehri Vidin
Despotluğu'nun ve Varna da Dobruca Despotluğu'nun merkezleri olarak önem
kazanmışlardır.
1370’lere gelindiğinde ise Bulgar Devleti, kardeş kavgaları, Bizans entrikalarıyla birçok defa ikiye bölünmüş ve varlığını Bizans’a bağlı Despotluk olarak sürdürmüştür. 1371'de Hükümdarları İvan Aleksandır öldüğü zaman Bulgaristan Tırnova Çarlığı, Vidin ve Dobruca Despotluğu olarak üçe ayrılmıştı. Osmanlı’nın Balkanlara yöneldiği, akınlar yaptığı zamanlarda aslında bütün bir Bulgar devletiyle değil, Despotluklara ayrılmış, parçalanmış bir Bulgar devletiyle karşılaşmıştır. I.Murat döneminde Bulgaristan Osmanlı himayesi altına alınmıştı. Çeşitli müttefiklerle birlikte, Osmanlı denetiminden tamamen çıkmak isteyen Bulgaristan Krallığı’nın güçleri önce 1371 Çirmen daha sonra 1389 Birinci Kosova ve 1396 Niğbolu Savaşları ile yenilmiş ve Bulgaristan tamamen Osmanlı hâkimiyetine girmiştir. Bulgaristan’ın Osmanlı hâkimiyetine girmesi ile Osmanlı’nın Balkanlarda kalıcı olabilmek için uyguladığı iskân politikaları günümüzde Bulgaristan’da var olan Türk düşmanlığının temel nedenidir. Çünkü Bulgarlar, kendi menşelerinin aslında Türklere dayanmadığını, ülkede yaşayan Türklerin ise Osmanlı ile sonradan bölgeye geldiği görüşünü savunmaktadırlar. Bu da Bulgarlar için, Türklere azınlık, düşman ve işgalci gözüyle bakılmasına neden olmuştur. Osmanlı iskân politikasıyla, özellikle Konya Karaman bölgesinden Bulgaristan ve Balkan coğrafyasına göç eden insan sayısı görmezden gelinemeyecek kadar çok olmasına rağmen, bölgedeki Türk varlığı Osmanlı ile başlamamıştır. Fransız İhtilalı ve milliyetçilik fikirlerinin yayılmaya başladığı sürece kadar, Bulgaristan’da Osmanlı hâkimiyeti gücünü korumuştur. Fakat Osmanlı’nın zayıflaması ve milliyetçilik fikirlerinin etkisiyle bağımsızlık kazanılabileceğinin ortaya çıkması ile Bulgar milliyetçiler Osmanlı-Rus savaşlarında Rusların yanında savaşmış ve hatta Ruslardan bağımsızlıkları için yardım talep etmişlerdir.
Özellikle, 1856 Kırım Savaşı sonrası Rusya Bulgar isyanlarını desteklemiş ve Slavlaştırma faaliyetlerini hızlandırmıştır. 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı ardından imzalanan Yeşilköy (Ayestefanos) Antlaşması ile özerk bir Bulgar Prensliği kurulması kararlaştırılmıştır. Rusların büyük haklar aldığı bu antlaşmaya İngiltere’nin itiraz etmesi üzerine 1878 tarihinde imzalanan Berlin Antlaşması’yla önceki antlaşmanın şartları Osmanlılar için hafifletilmiştir fakat Bulgarların özerklik durumlarında değişiklik olmamış, Osmanlı 1878 tarihinde Bulgaristan topraklarını kaybetmiştir. Bulgarlar, özerklik kazanmalarına rağmen Berlin Antlaşması’yla büyük toprak kaybına uğramışlar. 1908 yılına kadar özerk olarak varlığını sürdüren Bulgar Prensliği, Osmanlı’nın parlamenter sisteme geçişi sırasında Osmanlı tarafından bir davete çağırılmadığı gerekçesiyle tek taraflı olarak bağımsızlığını ilan etmiştir. Mehmet Talat Paşa bu olayı anılarında, Bulgaristan’ın, 1908 yılında, İstanbul’daki Bulgaristan kapı kethüdasının bir ziyarete davet edilmediği bahanesini ileri sürerek bağımsızlığını ilan ettiğini ifade etmektedir.
Bu zaman diliminde iç işlerinde karışıklık yaşayan Osmanlı, 1909 Mart’ında Ferdinand’ın Bulgaristan Krallığı’nı tanıdı.
Bir ay sonra Osmanlı ile Bulgar Hükümeti arasında ülkede yaşayan Osmanlı vatandaşları için bir protokol imzalandı.
Bulgaristan, protokole göre Türk-Müslüman azınlığa din ve mezhep özgürlüğü, hak eşitliği tanıyacak, Türk azınlığı Bulgar çoğunluğu gibi aynı medeni ve siyasal haklardan yararlanacaktı.
Berlin Antlaşmasının kendilerine bıraktığı sınırlardan memnun olmayan Bulgaristan 1911 yılında Rusların Osmanlı’ya karşı oluşturduğu Balkan Bloğunun başında yer almıştır. Sırbistan, Yunanistan, Romanya, Karadağ ve Bulgaristan Osmanlı’ya karşı ittifak oluşturarak 1912’de I. Balkan Savaşını başlattılar. Bu savaştan yenik çıkan Osmanlı toprak kaybederken, Bulgaristan ittifak ülkelerinden daha çok toprağa sahip olmuştu. Bu durum müttefikler arasında toprak kavgasına neden olarak II. Balkan Harbi’ni başlattı. Osmanlı ise II. Balkan Savaşına kaybettiği toprakları geri alma amacıyla dâhil oldu ve Osmanlı ile İstanbul Antlaşması yapıldı. Antlaşmaya göre Osmanlı I. Balkan Savaşında Bulgaristan’a kaptırdığı Edirne’yi geri alıyordu. Antlaşma şartlarına göre, Bulgaristan’daki Türkler dört yıl içinde Osmanlı sınırlarına göç etme hakkına sahiptiler. Bulgaristan’da kalmayı tercih edenler ise her türlü din, mezhep özgürlüğünden faydalanacaklar, müftü ve baş müftülerini kendileri seçecek, bunların aylıkları Bulgar yönetimi tarafından ödenecekti. Türklerin mülkiyet haklarına saygı gösterilecek, zorunluluk olmadıkça bunlar kamulaştırılmayacaktı, kamulaştırma halinde bedeli ödenecekti.
Fakat Bulgaristan’ı, Balkan Savaşları ardından oluşan düzen tatmin etmediğinden Romanya ve Makedonya coğrafyasını kendi genişleme alanı olarak görmüştür. Bu genişleme isteği de ülkeyi Osmanlı ve Almanya yanında I. Dünya Savaşına girmeye teşvik etmiştir.
1370’lere gelindiğinde ise Bulgar Devleti, kardeş kavgaları, Bizans entrikalarıyla birçok defa ikiye bölünmüş ve varlığını Bizans’a bağlı Despotluk olarak sürdürmüştür. 1371'de Hükümdarları İvan Aleksandır öldüğü zaman Bulgaristan Tırnova Çarlığı, Vidin ve Dobruca Despotluğu olarak üçe ayrılmıştı. Osmanlı’nın Balkanlara yöneldiği, akınlar yaptığı zamanlarda aslında bütün bir Bulgar devletiyle değil, Despotluklara ayrılmış, parçalanmış bir Bulgar devletiyle karşılaşmıştır. I.Murat döneminde Bulgaristan Osmanlı himayesi altına alınmıştı. Çeşitli müttefiklerle birlikte, Osmanlı denetiminden tamamen çıkmak isteyen Bulgaristan Krallığı’nın güçleri önce 1371 Çirmen daha sonra 1389 Birinci Kosova ve 1396 Niğbolu Savaşları ile yenilmiş ve Bulgaristan tamamen Osmanlı hâkimiyetine girmiştir. Bulgaristan’ın Osmanlı hâkimiyetine girmesi ile Osmanlı’nın Balkanlarda kalıcı olabilmek için uyguladığı iskân politikaları günümüzde Bulgaristan’da var olan Türk düşmanlığının temel nedenidir. Çünkü Bulgarlar, kendi menşelerinin aslında Türklere dayanmadığını, ülkede yaşayan Türklerin ise Osmanlı ile sonradan bölgeye geldiği görüşünü savunmaktadırlar. Bu da Bulgarlar için, Türklere azınlık, düşman ve işgalci gözüyle bakılmasına neden olmuştur. Osmanlı iskân politikasıyla, özellikle Konya Karaman bölgesinden Bulgaristan ve Balkan coğrafyasına göç eden insan sayısı görmezden gelinemeyecek kadar çok olmasına rağmen, bölgedeki Türk varlığı Osmanlı ile başlamamıştır. Fransız İhtilalı ve milliyetçilik fikirlerinin yayılmaya başladığı sürece kadar, Bulgaristan’da Osmanlı hâkimiyeti gücünü korumuştur. Fakat Osmanlı’nın zayıflaması ve milliyetçilik fikirlerinin etkisiyle bağımsızlık kazanılabileceğinin ortaya çıkması ile Bulgar milliyetçiler Osmanlı-Rus savaşlarında Rusların yanında savaşmış ve hatta Ruslardan bağımsızlıkları için yardım talep etmişlerdir.
Özellikle, 1856 Kırım Savaşı sonrası Rusya Bulgar isyanlarını desteklemiş ve Slavlaştırma faaliyetlerini hızlandırmıştır. 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı ardından imzalanan Yeşilköy (Ayestefanos) Antlaşması ile özerk bir Bulgar Prensliği kurulması kararlaştırılmıştır. Rusların büyük haklar aldığı bu antlaşmaya İngiltere’nin itiraz etmesi üzerine 1878 tarihinde imzalanan Berlin Antlaşması’yla önceki antlaşmanın şartları Osmanlılar için hafifletilmiştir fakat Bulgarların özerklik durumlarında değişiklik olmamış, Osmanlı 1878 tarihinde Bulgaristan topraklarını kaybetmiştir. Bulgarlar, özerklik kazanmalarına rağmen Berlin Antlaşması’yla büyük toprak kaybına uğramışlar. 1908 yılına kadar özerk olarak varlığını sürdüren Bulgar Prensliği, Osmanlı’nın parlamenter sisteme geçişi sırasında Osmanlı tarafından bir davete çağırılmadığı gerekçesiyle tek taraflı olarak bağımsızlığını ilan etmiştir. Mehmet Talat Paşa bu olayı anılarında, Bulgaristan’ın, 1908 yılında, İstanbul’daki Bulgaristan kapı kethüdasının bir ziyarete davet edilmediği bahanesini ileri sürerek bağımsızlığını ilan ettiğini ifade etmektedir.
Bu zaman diliminde iç işlerinde karışıklık yaşayan Osmanlı, 1909 Mart’ında Ferdinand’ın Bulgaristan Krallığı’nı tanıdı.
Bir ay sonra Osmanlı ile Bulgar Hükümeti arasında ülkede yaşayan Osmanlı vatandaşları için bir protokol imzalandı.
Bulgaristan, protokole göre Türk-Müslüman azınlığa din ve mezhep özgürlüğü, hak eşitliği tanıyacak, Türk azınlığı Bulgar çoğunluğu gibi aynı medeni ve siyasal haklardan yararlanacaktı.
Berlin Antlaşmasının kendilerine bıraktığı sınırlardan memnun olmayan Bulgaristan 1911 yılında Rusların Osmanlı’ya karşı oluşturduğu Balkan Bloğunun başında yer almıştır. Sırbistan, Yunanistan, Romanya, Karadağ ve Bulgaristan Osmanlı’ya karşı ittifak oluşturarak 1912’de I. Balkan Savaşını başlattılar. Bu savaştan yenik çıkan Osmanlı toprak kaybederken, Bulgaristan ittifak ülkelerinden daha çok toprağa sahip olmuştu. Bu durum müttefikler arasında toprak kavgasına neden olarak II. Balkan Harbi’ni başlattı. Osmanlı ise II. Balkan Savaşına kaybettiği toprakları geri alma amacıyla dâhil oldu ve Osmanlı ile İstanbul Antlaşması yapıldı. Antlaşmaya göre Osmanlı I. Balkan Savaşında Bulgaristan’a kaptırdığı Edirne’yi geri alıyordu. Antlaşma şartlarına göre, Bulgaristan’daki Türkler dört yıl içinde Osmanlı sınırlarına göç etme hakkına sahiptiler. Bulgaristan’da kalmayı tercih edenler ise her türlü din, mezhep özgürlüğünden faydalanacaklar, müftü ve baş müftülerini kendileri seçecek, bunların aylıkları Bulgar yönetimi tarafından ödenecekti. Türklerin mülkiyet haklarına saygı gösterilecek, zorunluluk olmadıkça bunlar kamulaştırılmayacaktı, kamulaştırma halinde bedeli ödenecekti.
Fakat Bulgaristan’ı, Balkan Savaşları ardından oluşan düzen tatmin etmediğinden Romanya ve Makedonya coğrafyasını kendi genişleme alanı olarak görmüştür. Bu genişleme isteği de ülkeyi Osmanlı ve Almanya yanında I. Dünya Savaşına girmeye teşvik etmiştir.
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞINDA BULGARİSTAN
Vasil
Radoslavov başında bulunduğu hükümet, ilk başta Bulgaristan’ın tarafsız
kalacağını dünyaya bildirmiştir. Fakat hem genişleme isteği, hem de ülkenin
bulunduğu konum neticesiyle tarafsız kalamayacağı anlaşılmış ve Almanya’nın
1913 müttefikler arasındaki savaşta kaybedilen toprakların iade edilmesi vaadi
nedeniyle, Bulgaristan hükümeti Merkezi güçlere bağlandı ve 23 Eylül 1915’te
genel seferberlik ilan edildi. Yaklaşık bir ay sonra ise Çar Ferdinand’ın
manifestosu ile Bulgaristan, Sırbistan’a savaş ilan etti. Ordu, Moravya boyunca, Sırbistan’ın doğusu ve Vardar Makedonyası’nda hızla ilerledi. Makedonya’da
Krivolyak’ta Bulgar askerleri, İngiliz ve Fransız kuvvetlerini hezimete
uğrattı, Sırp ordusu ise zor geçilen Arnavut dağları üzerinden çekilmek zorunda
kaldı. Böylece Bulgaristan batıdaki Bulgar topraklarının büyük bir bölümünü
sınırlarına dâhil etti, fakat bu sırada Yunanistan’ın henüz hangi tarafta
savaşa katılacağı belli olmadığından hücum, Almanya Baş Komutanlığının emri ile
durduruldu. Romanya’nın savaşa İtilaf Devletleri tarafında katılması üzerine 1 Eylül
1916 tarihinde Bulgaristan, Romanya’ya savaş ilan etti. Bulgarlar bütün Bükreş’i
ele geçirmiştir. Brest-Litovsk ve Bükreş Anlaşmalarıyla 1918 yılından itibaren Romanya
ve Rusya savaştan geri çekildi, fakat Bulgaristan sadece Dobruca’nın
güneyindeki toprakları korumayı başardı. Makedonya’da yürütülen ağır
muharebelerin ardından 1916 yılının sonunda Bulgar ordusu Bitola’yı da
kaybetti.
Savaşın son yılında İttifak devletlerinde ekonomik çöküş yaşanmaya başladı. Bu sırada Bulgaristan bazı çarpışmaları kazanmasına rağmen, ülkedeki ekonomik çöküşten dolayı askerler hesap sormak amacıyla Sofya’ya yürüdüler. Vladaya ayaklanmasının başlamasından sonra ise 1918 yılının Eylül ayında Selanik Antlaşması imzalandı ve Bulgaristan resmi olarak savaştan çekilmiş oldu. Savaş alanında yaklaşık 120 bin kişi hayatını kaybetti, toprak kaybı yaşandı, savaş tazminatı ödemek zorunda kalan ülke ekonomik olarak zaten kötüyken, durumu iyice kaçınılmaz hale gelmiştir. 27 Kasım 1919 Neuily Antlaşması’nın imzalanmasıyla Bulgaristan I. Dünya Savaşından yenik çıkmıştır.
Birinci Dünya Savaşı sırasında, Osmanlı vatandaşları ana yurda göç ederken; açlık, savaş, soğuk ve hastalıklarla mücadele ederek zorluklar içinde göç etmiş bazıları ise Bulgar hükümeti tarafından zorla göç ettirilmiş, malları ellerinden alınmıştır. Osmanlı ise bu süreç
içinde olabildiğinde Bulgaristan’dan göç eden Türk’e yardım etmeye çalışmış ve yeni bir hayat kurabilmeleri için yardımcı olmuştur.
Savaşın son yılında İttifak devletlerinde ekonomik çöküş yaşanmaya başladı. Bu sırada Bulgaristan bazı çarpışmaları kazanmasına rağmen, ülkedeki ekonomik çöküşten dolayı askerler hesap sormak amacıyla Sofya’ya yürüdüler. Vladaya ayaklanmasının başlamasından sonra ise 1918 yılının Eylül ayında Selanik Antlaşması imzalandı ve Bulgaristan resmi olarak savaştan çekilmiş oldu. Savaş alanında yaklaşık 120 bin kişi hayatını kaybetti, toprak kaybı yaşandı, savaş tazminatı ödemek zorunda kalan ülke ekonomik olarak zaten kötüyken, durumu iyice kaçınılmaz hale gelmiştir. 27 Kasım 1919 Neuily Antlaşması’nın imzalanmasıyla Bulgaristan I. Dünya Savaşından yenik çıkmıştır.
Birinci Dünya Savaşı sırasında, Osmanlı vatandaşları ana yurda göç ederken; açlık, savaş, soğuk ve hastalıklarla mücadele ederek zorluklar içinde göç etmiş bazıları ise Bulgar hükümeti tarafından zorla göç ettirilmiş, malları ellerinden alınmıştır. Osmanlı ise bu süreç
içinde olabildiğinde Bulgaristan’dan göç eden Türk’e yardım etmeye çalışmış ve yeni bir hayat kurabilmeleri için yardımcı olmuştur.
1923’TEN GÜNÜMÜZE BULGARİSTAN-TÜRKİYE İLİŞKİLERİ
Birinci
Dünya Savaşından sonra hem Bulgaristan hem de Türkiye yeni kurulan bir devlet
olarak ayağa kalkmış ve 1944’de Bulgaristan Sovyetler kontrolü altında komünizm
rejimini kabul edene kadar, Bulgar makamları Türk azınlığa karşı nispeten
ılımlı bir politika izlemişlerdir.
Birinci Dünya Savaşı, 1923 ve 1934’te Bulgaristan’daki hükümet darbeleri ve Türkiye’de Atatürk önderliğinde gerçekleştirilen reformlar, 1930-40 yılları arasında Bulgar milliyetçiliğinin ivme kazanmasına yol açmıştır.
Komünizm etkisiyle yeniliklerden uzak kalan, içe kapanan Bulgaristan, komünist rejim yıkılana kadar her açıdan durgunluk dönemine girmiştir.
Osmanlı’nın itilaf güçleri tarafından işgal edilmesi ve Türkiye Cumhuriyeti kurulma çabalarında Doğu Trakya’da Cafer Tayyar Paşa’nın komutasındaki yaklaşık 23.000 asker ve sivil Yunanistan’dan kaçarken Bulgaristan’a sığınmışlar ve Bulgar hükümeti tarafından maddi yardımla desteklenmişlerdir. Bulgaristan, Türkiye Cumhuriyeti’ni ve Milli mücadele çalışmalarını desteklemiş ve Türkiye’nin başarılı olmasını istemiştir. Bulgar milliyetçiliği artsa bile geçmişten gelen Türk dostluğu, komünizm rejimi kurulana kadar etkisini göstermiştir.
Mustafa Kemal, Bulgaristan ile ikili ilişkilerin kurulması için girişimde bulunmasına rağmen, Yunanistan ve İngiltere olmak üzere itilaf devletlerinin engelleriyle karşılaşılmıştır. Bulgaristan ve Türkiye’nin diplomatik ilişkiler kurması, Lozan’ın imzalanmasının ve Türkiye Cumhuriyeti’nin ilanından sonra 1923’te gerçekleşmiştir. İki yıl süren görüşmelerin ardından Ekim 1925’te Dostluk Antlaşması ve ona ek bir protokol imzalanmıştır, sınırlar konusunda 1913 Bükreş Antlaşması esas alınmıştır. Antlaşmaya göre, azınlıkların yaşadıkları ülkede özgürce yaşamaları ve diğer birinin ülkesine göç etmesi hakları güvence altına alındı.
Göç etmek isteyenler taşınmaz eşyalarını yanlarına alabilecek, taşınmazlarını ise ellerinden çıkarma hakkına sahip olabileceklerdi.
Azınlıkların zorunlu askerlik gibi uygulamalara tabi tutulmayacaklardı.
Ek vergi alınmaması ve serbest ticaret yapabilme hakkı da antlaşmada ülkelerin birbirlerine tanıdıkları haklardandır.
Siyasi, ekonomik, ticari ve hukuksal alanda da bir anlaşmalar yapılmış ve ilişkiler İkinci dünya savaşına kadar ılımlı devam etmiştir.
1930’lardan sonra faşist rejimlerin iktidara gelmeleri, İtalya’nın Habeşistan işgali sonrası Milletler Cemiyeti’nin uyguladığı ekonomik abluka, Balkan ülkelerinde de demokratik rejimlerden baskıcı rejimlere geçişler artık İkinci Dünya savaşının ayak sesleri olarak ortaya çıkmış ve ülkeler müttefik arayışına gitmiştir. 9 Eylül 1934 yılında oluşturulan Balkan Paktı, bu gelişmeler sonucunda ortaya çıkmıştır. Bulgaristan, Türkiye, Romanya, Yunanistan, Yugoslavya, Macaristan Balkan Paktını yayılmacı ülkelere karşı birlik kurma amacıyla oluşturmuşlardır.
Bulgaristan, İkinci Dünya savaşında Almanya ile yakınlaşmış ve Mihver Paktında yer almıştır. Almanya’nın, Bulgaristan’ı yanında istemesinin sebebi, askeri ve jeopolitik konumudur. Bulgaristan ise Nazi Almanya’sının, kaybettiği toprakları geri kazanma vaadi nedeniyle Naziler ile yakınlaşmıştır. Dönemin Bulgaristan Kralı III. Boris, II. Dünya Savaşı'nın başlangıcından beri, Türkiye ile benzer bir politika yürüterek "tarafsız" kalmaya çalışmıştır.
Ancak, Almanya'nın desteğiyle ve Romanya ile imzalanan Craiova antlaşması sayesinde Bulgaristan'ın yüzölçümünü savaşmadan arttırmış olması, ülke içinde, "Büyük Bulgaristan" taraftarlarının ve faşistlerin elini güçlendirmiştir. 1941 yılında ise III. Boris, Mihver paktına katılımı resmi olarak onaylamış ve Bulgaristan Almanya yanında II. Dünya savaşına girmiş oldu. Buna rağmen, III. Boris savaşın geri kalan kısmında Bulgaristan'ın, en azından aktif olarak savaş dışı kalma konusunda çabalamıştır. Mihver Paktına katılmasına rağmen, Yugoslavya ve Yunanistan'a saldırıya hiç bir Bulgar birliğini göndermemiştir.
Türkiye ile ilişkiler ise bu süreç zarfında soğumaya başlamıştır. Türklerin önce Sovyetler daha sonra İngiltere ve Fransa ile yakınlaşması ve Alman tehdidini üzerine çekmesi Bulgaristan ile Türkiye arasındaki ilişkileri etkilemiştir. Bulgarlaştırma amacıyla Bulgar olmayan halkı sürgün etme, toprak ve mallara el koyma, Bulgarca dışında ki dilleri konuşmayı yasaklama gibi uygulamalar ise Türk asıllı vatandaşlara fazlasıyla acı çektirmiştir.
“Bulgaristan Bulgarlarındır” sloganı ile Türklere yönelik baskılar artmıştır. İkinci Dünya Savaşı başları ve sonrası yıllarda ülke dışına çıkışlar yasaklanmış; Türklerin ana vatana dönüşü engellenmiştir.
Almanların Sovyetler karşısında yenilmesinin ardından, Sovyet güçleri güçleri 8 Eylül 1944 tarihinde Bulgaristan’ı işgal etmiştir. Bulgaristan’daki krallık rejimine son veren Sovyetler, komünist rejimi oluşturmuşlardır. 9 Eylül 1944’te komünistlerden, çiftçilerden, bağımsızlardan ve bazı ordu mensuplarından oluşan “Vatan Cephesi” hükümeti Sovyet Rusya destekli bir darbe ile kurulmuştur. Müttefik devletlerle 28 Ekim 1944’te yapılan barış anlaşmalarının ardından Bulgaristan büyük bir hızla Sovyet etkisinin altına girmştir.
1946 yılında ülkede halk oylaması yapılmış ve krallık rejimi devrilerek, cumhuriyete geçilmiştir. Bulgaristan Komünist Partisi (BSP) kısa sürede ülkede yönetimini ele geçirmiş ve hâkim güç haline gelmiştir.
Georgi Dimitrov, Vulko Çervenkov ve Todor Jivkov, Komünist Parti döneminde iktidarda bulunmuşlardır.
Bulgaristan, 10 Şubat 1947 tarihinde Paris Barış Antlaşmasını imzalayarak uluslararası plâtformda kendini güvence altına almıştır. Krallık rejiminin sone ermesinin ardından, Bulgaristan’ı Şubat 1947’de İngiltere, Mart 1947’deAmerika Birleşik Devletleri resmen tanımıştır. Bulgaristan, Sovyet komünizm rejiminin ülkede tamamen oturmasından sonra, 1990 yılına kadar bu rejime tutunarak ayakta durmuştur. Özel mülkiyeti yasaklamış, tarımda kooperatifleşmeye gidilmiş, ticari/sanayi kuruluşlar,madenler, bankalar hızla devletleştirilmiş. Özel sektör iç ve dış ticarette yasaklanmıştır. 1948yıllarında, ülkedeki Sovyet politikası sertleşmiş ve Türkler zorla göçe tabi tutulmuştur. Bu zorla göç ettirme Türkiye ve Bulgaristan arasındaki ilişkileri germiştir. Türkiye’nin 1952 yılında NATO’ya girmesi ise Bulgaristan-Türkiye ikili ilişkileri fazlasıyla germiştir. Bulgaristan bu gelişmeye resmi ve gayri resmi kanallar ile büyük tepki göstermiştir. Bulgaristan Türkiye’nin Balkanlar’da, direk olarak Bulgaristan’a yönelik olan askeri nitelikte tedbirler aldığını, Doğu Trakya’da askeri yoğunluğunu arttırdığını, NATO’ya girmekle Bulgaristan’ın güvenliğini doğrudan doğruya tehdit ettiğini belirterek tepkisini zirveye çıkarmıştır.
1953 yılında Stalin’in ölümü ile yerine gelen Kruşçev daha çok dışa açık bir politika yürütmeye başlamasına rağmen, 1956 yılında Bulgaristan’da başa geçen Todor Jivkov komünist politikasını iyice sertleştirmiştir. Bunuın sonucunda 1950-1951 yıllarında, Bulgaristan’daki komünizm döneminin ilk büyük göçü yaşanmıştır. Bu göçün özelliği ise Türkler bir daha geri dönmemek üzere Türkiye’ye göç etmişler, Bulgar vatandaşlığından çıkartılarak, bütün nüfus kayıtları silinmiştir. Todor Jivkov’un İslâm ve Türk karşıtı söylemleri azınlıklara karşı güdülen asimilâsyon politikasını sertleştirmiştir. Bu tarihten itibaren sistematik bir şekilde Türk azınlığa uygulanan asimilâsyon politikası, Aralık 1984-Mart 1985 tarihleri arasında gerçekleştirilen zorla isim değiştirme uygulaması ile son noktasına ulaşmıştır. Türklerin dini ibadetleri engellenmiş, camiler kapatılmış, Türk kadınlarının şalvar giymesi, başörtüsü takması yasaklanmış. Bazı bölgelerde Türk kadınlarının yakalarından şalvarları yırtılmış sokakta çıplak gezmeye zorlanmış, başörtüleri zorla çıkartılmış ve her türlü aşağılamaya maruz bırakılmışlardır. Aynı köy içinde komşu olarak yaşadıkları Bulgar aileler, Türkleri her hangi bir yasağa uymadıklarında askerlere şikâyet edip, dövülmelerine, hapse atılmalarına sebep olmuşlardır. Erkek çocukların sünnet ettirilmesi yasaklanmış, gizlice hijyenik olmayan şartlarda sünnet olan çocuklar ise daha sonraki dönemlerde ciddi hastalıklara yakalanmış ve ya ölmüşlerdir. 1968 yılında Türkiye ile Bulgaristan arasında Göç Anlaşması tesis edilirken, anlaşma kapsamında 1969–1978 yılları arasında 130 bin kadar Türk Türkiye’ye göç etmiştir.
Mayıs 1989’da Todor Jivkov medya aracılığıyla ülkedeki “Bulgar Müslümanlarının” istedikleri takdirde Türkiye’ye gidebileceklerini bildirmiş ve Türkiye’nin de bu doğrultuda sınırları açması talebinde bulunmutur.
1989 yazında 310 bin Bulgaristan Türk’ü Türkiye’ye göç ederken; yaşanan göç, II. Dünya Savaşı sonrası Avrupa’da gerçekleşen en büyük kitlesel göç hareketi olma özelliğini taşımaktadır.
1985 yılında Sovyet lider Gorbaçov'un 'yenilenme ve açıklık' politikaları SSCB'nin olduğu gibi Bulgaristan Komünist yönetiminin de sonunu getirmiştir. Bulgar halkı bu kısmi özgürlük ile sokak gösterilerine başlamış ve parti ile devlet birbirinden ayrılmış, Jivkov Devlet Başkanlığı görevinden 1990’da istifa etmek zorunda kalmıştır.
1990’ların başlarına kadar tek parti tarafından yönetilen Bulgaristan’ın, kapalı bir toplumdan, demokrasi ve özgürlüklerin mevcut olduğu açık bir topluma dönüşmesinin paralelinde, Ankara ile Sofya arasındaki ilişkilerde de hızlı düzelme yaşanmıştır. Bulgaristan’ın NATO üyesi olmasıyla birlikte, iki ülke arasında güvenlik alanında müttefiklik ilişkisi doğmuştur. Ekonomik açıdan Balkan ülkeleri içinden Bulgaristan Türk işadamları tarafından en çok tercih edilen ikinci ülkedir. Enerji açısından Rusya’ya bağımlılığını azaltmaya ve ithal ettiği yakıtların kaynaklarını çeşitlendirmeye çalışan Bulgaristan’ın son zamanlarda Türkiye ile enerji alanında da bir ortaklık ilişkisi geliştirmeye çalıştığı ortadadır.
5 Temmuz 2009’dagerçekleşen Meclis seçiminin ardından Bulgaristan’da iş başına gelen Boyko Borisov Bulgaristan’da Türk karşıtı söylemleri artmıştır.
Bulgaristan’daki Türklerin siyasi gücündeki en ufak iyileşme bile Bulgar milliyetçilerini rahatsız etmektedir. Bu yüzden, ağrılıklı olarak Bulgaristanlı Türkleri etrafında toplayan Hak ve Özgürlükler Hareketi’nin önde gelen bazıi simlerine karşı Borisov Hükümeti’nin yolsuzluk suçlamalarıyla hukuki süreçler başlatmıştır.
1985 yılında Sofya Üniversitesi'nde Felsefe Bölümü okuyan Ahmed Doğan ve arkadaşlarıtarafından Türk Milli Kurtuluş Hareketi (TMKH) kurulmuştur. Bu hareket, Bulgaristan'ınOsmanlı İmparatorluğu'ndan ayrılıp bir prenslik olarak kurulduğu yıllardan, Sovyethimayesindeki son yıllarına kadar tarihsel olarak süregelen bir karşı çıkmadır. 2001 yılında yapılan seçimlerden itibaren HÖH oyları yükselişe geçmiştir. 2003 yılından itibaren, AB mevzuatı gereği, üye devletler içinde yaşayan azınlıkların etnik köken, dini inanç gibi konularda ortak standartların uygulanmasını öngören 'Irksal Eşitlik Yönergesi ve Çalışma Eşitlik Yönergesi' kabul edilmiş ve Bulgar iç hukukunda uygulamaya konulmuştur. 2005 yılının Nisan ayında AB ile Bulgaristan arasında katılım anlaşması imzalanmıştır ve AB üyeliğinin de 2007 yılında gerçekleştirilmesi öngörülmüştür. Bulgaristan'ın Avrupa Birliği Üyeliği'ne kabul edilmesi ile birlikte, aynı yıl yapılan ilk parlamento seçimlerinde HÖH büyük bir başarı sağlamıştır. HÖH’ün Bulgaristan Parlamentosu'nda kabul edilmesini sağladığı bir kanunla, Türkiye'de yaşayan ve Bulgar vatandaşlığına sahi p olan Türklerin, Avrupa Parlamentosu seçimlerinde oy kullanmalarının önü açılmıştır.
Ayrıca bu dönemde Bulgaristan’da bir baş müftülük krizi ortaya çıkmıştır. Bulgaristan yetkilileri, Müslümanların seçtiği müftü yerine kendi istediği kişileri atamıştır.
Böylece Türkler daha sıkı kontrol edilmek istenmiştir.
Birinci Dünya Savaşı, 1923 ve 1934’te Bulgaristan’daki hükümet darbeleri ve Türkiye’de Atatürk önderliğinde gerçekleştirilen reformlar, 1930-40 yılları arasında Bulgar milliyetçiliğinin ivme kazanmasına yol açmıştır.
Komünizm etkisiyle yeniliklerden uzak kalan, içe kapanan Bulgaristan, komünist rejim yıkılana kadar her açıdan durgunluk dönemine girmiştir.
Osmanlı’nın itilaf güçleri tarafından işgal edilmesi ve Türkiye Cumhuriyeti kurulma çabalarında Doğu Trakya’da Cafer Tayyar Paşa’nın komutasındaki yaklaşık 23.000 asker ve sivil Yunanistan’dan kaçarken Bulgaristan’a sığınmışlar ve Bulgar hükümeti tarafından maddi yardımla desteklenmişlerdir. Bulgaristan, Türkiye Cumhuriyeti’ni ve Milli mücadele çalışmalarını desteklemiş ve Türkiye’nin başarılı olmasını istemiştir. Bulgar milliyetçiliği artsa bile geçmişten gelen Türk dostluğu, komünizm rejimi kurulana kadar etkisini göstermiştir.
Mustafa Kemal, Bulgaristan ile ikili ilişkilerin kurulması için girişimde bulunmasına rağmen, Yunanistan ve İngiltere olmak üzere itilaf devletlerinin engelleriyle karşılaşılmıştır. Bulgaristan ve Türkiye’nin diplomatik ilişkiler kurması, Lozan’ın imzalanmasının ve Türkiye Cumhuriyeti’nin ilanından sonra 1923’te gerçekleşmiştir. İki yıl süren görüşmelerin ardından Ekim 1925’te Dostluk Antlaşması ve ona ek bir protokol imzalanmıştır, sınırlar konusunda 1913 Bükreş Antlaşması esas alınmıştır. Antlaşmaya göre, azınlıkların yaşadıkları ülkede özgürce yaşamaları ve diğer birinin ülkesine göç etmesi hakları güvence altına alındı.
Göç etmek isteyenler taşınmaz eşyalarını yanlarına alabilecek, taşınmazlarını ise ellerinden çıkarma hakkına sahip olabileceklerdi.
Azınlıkların zorunlu askerlik gibi uygulamalara tabi tutulmayacaklardı.
Ek vergi alınmaması ve serbest ticaret yapabilme hakkı da antlaşmada ülkelerin birbirlerine tanıdıkları haklardandır.
Siyasi, ekonomik, ticari ve hukuksal alanda da bir anlaşmalar yapılmış ve ilişkiler İkinci dünya savaşına kadar ılımlı devam etmiştir.
1930’lardan sonra faşist rejimlerin iktidara gelmeleri, İtalya’nın Habeşistan işgali sonrası Milletler Cemiyeti’nin uyguladığı ekonomik abluka, Balkan ülkelerinde de demokratik rejimlerden baskıcı rejimlere geçişler artık İkinci Dünya savaşının ayak sesleri olarak ortaya çıkmış ve ülkeler müttefik arayışına gitmiştir. 9 Eylül 1934 yılında oluşturulan Balkan Paktı, bu gelişmeler sonucunda ortaya çıkmıştır. Bulgaristan, Türkiye, Romanya, Yunanistan, Yugoslavya, Macaristan Balkan Paktını yayılmacı ülkelere karşı birlik kurma amacıyla oluşturmuşlardır.
Bulgaristan, İkinci Dünya savaşında Almanya ile yakınlaşmış ve Mihver Paktında yer almıştır. Almanya’nın, Bulgaristan’ı yanında istemesinin sebebi, askeri ve jeopolitik konumudur. Bulgaristan ise Nazi Almanya’sının, kaybettiği toprakları geri kazanma vaadi nedeniyle Naziler ile yakınlaşmıştır. Dönemin Bulgaristan Kralı III. Boris, II. Dünya Savaşı'nın başlangıcından beri, Türkiye ile benzer bir politika yürüterek "tarafsız" kalmaya çalışmıştır.
Ancak, Almanya'nın desteğiyle ve Romanya ile imzalanan Craiova antlaşması sayesinde Bulgaristan'ın yüzölçümünü savaşmadan arttırmış olması, ülke içinde, "Büyük Bulgaristan" taraftarlarının ve faşistlerin elini güçlendirmiştir. 1941 yılında ise III. Boris, Mihver paktına katılımı resmi olarak onaylamış ve Bulgaristan Almanya yanında II. Dünya savaşına girmiş oldu. Buna rağmen, III. Boris savaşın geri kalan kısmında Bulgaristan'ın, en azından aktif olarak savaş dışı kalma konusunda çabalamıştır. Mihver Paktına katılmasına rağmen, Yugoslavya ve Yunanistan'a saldırıya hiç bir Bulgar birliğini göndermemiştir.
Türkiye ile ilişkiler ise bu süreç zarfında soğumaya başlamıştır. Türklerin önce Sovyetler daha sonra İngiltere ve Fransa ile yakınlaşması ve Alman tehdidini üzerine çekmesi Bulgaristan ile Türkiye arasındaki ilişkileri etkilemiştir. Bulgarlaştırma amacıyla Bulgar olmayan halkı sürgün etme, toprak ve mallara el koyma, Bulgarca dışında ki dilleri konuşmayı yasaklama gibi uygulamalar ise Türk asıllı vatandaşlara fazlasıyla acı çektirmiştir.
“Bulgaristan Bulgarlarındır” sloganı ile Türklere yönelik baskılar artmıştır. İkinci Dünya Savaşı başları ve sonrası yıllarda ülke dışına çıkışlar yasaklanmış; Türklerin ana vatana dönüşü engellenmiştir.
Almanların Sovyetler karşısında yenilmesinin ardından, Sovyet güçleri güçleri 8 Eylül 1944 tarihinde Bulgaristan’ı işgal etmiştir. Bulgaristan’daki krallık rejimine son veren Sovyetler, komünist rejimi oluşturmuşlardır. 9 Eylül 1944’te komünistlerden, çiftçilerden, bağımsızlardan ve bazı ordu mensuplarından oluşan “Vatan Cephesi” hükümeti Sovyet Rusya destekli bir darbe ile kurulmuştur. Müttefik devletlerle 28 Ekim 1944’te yapılan barış anlaşmalarının ardından Bulgaristan büyük bir hızla Sovyet etkisinin altına girmştir.
1946 yılında ülkede halk oylaması yapılmış ve krallık rejimi devrilerek, cumhuriyete geçilmiştir. Bulgaristan Komünist Partisi (BSP) kısa sürede ülkede yönetimini ele geçirmiş ve hâkim güç haline gelmiştir.
Georgi Dimitrov, Vulko Çervenkov ve Todor Jivkov, Komünist Parti döneminde iktidarda bulunmuşlardır.
Bulgaristan, 10 Şubat 1947 tarihinde Paris Barış Antlaşmasını imzalayarak uluslararası plâtformda kendini güvence altına almıştır. Krallık rejiminin sone ermesinin ardından, Bulgaristan’ı Şubat 1947’de İngiltere, Mart 1947’deAmerika Birleşik Devletleri resmen tanımıştır. Bulgaristan, Sovyet komünizm rejiminin ülkede tamamen oturmasından sonra, 1990 yılına kadar bu rejime tutunarak ayakta durmuştur. Özel mülkiyeti yasaklamış, tarımda kooperatifleşmeye gidilmiş, ticari/sanayi kuruluşlar,madenler, bankalar hızla devletleştirilmiş. Özel sektör iç ve dış ticarette yasaklanmıştır. 1948yıllarında, ülkedeki Sovyet politikası sertleşmiş ve Türkler zorla göçe tabi tutulmuştur. Bu zorla göç ettirme Türkiye ve Bulgaristan arasındaki ilişkileri germiştir. Türkiye’nin 1952 yılında NATO’ya girmesi ise Bulgaristan-Türkiye ikili ilişkileri fazlasıyla germiştir. Bulgaristan bu gelişmeye resmi ve gayri resmi kanallar ile büyük tepki göstermiştir. Bulgaristan Türkiye’nin Balkanlar’da, direk olarak Bulgaristan’a yönelik olan askeri nitelikte tedbirler aldığını, Doğu Trakya’da askeri yoğunluğunu arttırdığını, NATO’ya girmekle Bulgaristan’ın güvenliğini doğrudan doğruya tehdit ettiğini belirterek tepkisini zirveye çıkarmıştır.
1953 yılında Stalin’in ölümü ile yerine gelen Kruşçev daha çok dışa açık bir politika yürütmeye başlamasına rağmen, 1956 yılında Bulgaristan’da başa geçen Todor Jivkov komünist politikasını iyice sertleştirmiştir. Bunuın sonucunda 1950-1951 yıllarında, Bulgaristan’daki komünizm döneminin ilk büyük göçü yaşanmıştır. Bu göçün özelliği ise Türkler bir daha geri dönmemek üzere Türkiye’ye göç etmişler, Bulgar vatandaşlığından çıkartılarak, bütün nüfus kayıtları silinmiştir. Todor Jivkov’un İslâm ve Türk karşıtı söylemleri azınlıklara karşı güdülen asimilâsyon politikasını sertleştirmiştir. Bu tarihten itibaren sistematik bir şekilde Türk azınlığa uygulanan asimilâsyon politikası, Aralık 1984-Mart 1985 tarihleri arasında gerçekleştirilen zorla isim değiştirme uygulaması ile son noktasına ulaşmıştır. Türklerin dini ibadetleri engellenmiş, camiler kapatılmış, Türk kadınlarının şalvar giymesi, başörtüsü takması yasaklanmış. Bazı bölgelerde Türk kadınlarının yakalarından şalvarları yırtılmış sokakta çıplak gezmeye zorlanmış, başörtüleri zorla çıkartılmış ve her türlü aşağılamaya maruz bırakılmışlardır. Aynı köy içinde komşu olarak yaşadıkları Bulgar aileler, Türkleri her hangi bir yasağa uymadıklarında askerlere şikâyet edip, dövülmelerine, hapse atılmalarına sebep olmuşlardır. Erkek çocukların sünnet ettirilmesi yasaklanmış, gizlice hijyenik olmayan şartlarda sünnet olan çocuklar ise daha sonraki dönemlerde ciddi hastalıklara yakalanmış ve ya ölmüşlerdir. 1968 yılında Türkiye ile Bulgaristan arasında Göç Anlaşması tesis edilirken, anlaşma kapsamında 1969–1978 yılları arasında 130 bin kadar Türk Türkiye’ye göç etmiştir.
Mayıs 1989’da Todor Jivkov medya aracılığıyla ülkedeki “Bulgar Müslümanlarının” istedikleri takdirde Türkiye’ye gidebileceklerini bildirmiş ve Türkiye’nin de bu doğrultuda sınırları açması talebinde bulunmutur.
1989 yazında 310 bin Bulgaristan Türk’ü Türkiye’ye göç ederken; yaşanan göç, II. Dünya Savaşı sonrası Avrupa’da gerçekleşen en büyük kitlesel göç hareketi olma özelliğini taşımaktadır.
1985 yılında Sovyet lider Gorbaçov'un 'yenilenme ve açıklık' politikaları SSCB'nin olduğu gibi Bulgaristan Komünist yönetiminin de sonunu getirmiştir. Bulgar halkı bu kısmi özgürlük ile sokak gösterilerine başlamış ve parti ile devlet birbirinden ayrılmış, Jivkov Devlet Başkanlığı görevinden 1990’da istifa etmek zorunda kalmıştır.
1990’ların başlarına kadar tek parti tarafından yönetilen Bulgaristan’ın, kapalı bir toplumdan, demokrasi ve özgürlüklerin mevcut olduğu açık bir topluma dönüşmesinin paralelinde, Ankara ile Sofya arasındaki ilişkilerde de hızlı düzelme yaşanmıştır. Bulgaristan’ın NATO üyesi olmasıyla birlikte, iki ülke arasında güvenlik alanında müttefiklik ilişkisi doğmuştur. Ekonomik açıdan Balkan ülkeleri içinden Bulgaristan Türk işadamları tarafından en çok tercih edilen ikinci ülkedir. Enerji açısından Rusya’ya bağımlılığını azaltmaya ve ithal ettiği yakıtların kaynaklarını çeşitlendirmeye çalışan Bulgaristan’ın son zamanlarda Türkiye ile enerji alanında da bir ortaklık ilişkisi geliştirmeye çalıştığı ortadadır.
5 Temmuz 2009’dagerçekleşen Meclis seçiminin ardından Bulgaristan’da iş başına gelen Boyko Borisov Bulgaristan’da Türk karşıtı söylemleri artmıştır.
Bulgaristan’daki Türklerin siyasi gücündeki en ufak iyileşme bile Bulgar milliyetçilerini rahatsız etmektedir. Bu yüzden, ağrılıklı olarak Bulgaristanlı Türkleri etrafında toplayan Hak ve Özgürlükler Hareketi’nin önde gelen bazıi simlerine karşı Borisov Hükümeti’nin yolsuzluk suçlamalarıyla hukuki süreçler başlatmıştır.
1985 yılında Sofya Üniversitesi'nde Felsefe Bölümü okuyan Ahmed Doğan ve arkadaşlarıtarafından Türk Milli Kurtuluş Hareketi (TMKH) kurulmuştur. Bu hareket, Bulgaristan'ınOsmanlı İmparatorluğu'ndan ayrılıp bir prenslik olarak kurulduğu yıllardan, Sovyethimayesindeki son yıllarına kadar tarihsel olarak süregelen bir karşı çıkmadır. 2001 yılında yapılan seçimlerden itibaren HÖH oyları yükselişe geçmiştir. 2003 yılından itibaren, AB mevzuatı gereği, üye devletler içinde yaşayan azınlıkların etnik köken, dini inanç gibi konularda ortak standartların uygulanmasını öngören 'Irksal Eşitlik Yönergesi ve Çalışma Eşitlik Yönergesi' kabul edilmiş ve Bulgar iç hukukunda uygulamaya konulmuştur. 2005 yılının Nisan ayında AB ile Bulgaristan arasında katılım anlaşması imzalanmıştır ve AB üyeliğinin de 2007 yılında gerçekleştirilmesi öngörülmüştür. Bulgaristan'ın Avrupa Birliği Üyeliği'ne kabul edilmesi ile birlikte, aynı yıl yapılan ilk parlamento seçimlerinde HÖH büyük bir başarı sağlamıştır. HÖH’ün Bulgaristan Parlamentosu'nda kabul edilmesini sağladığı bir kanunla, Türkiye'de yaşayan ve Bulgar vatandaşlığına sahi p olan Türklerin, Avrupa Parlamentosu seçimlerinde oy kullanmalarının önü açılmıştır.
Ayrıca bu dönemde Bulgaristan’da bir baş müftülük krizi ortaya çıkmıştır. Bulgaristan yetkilileri, Müslümanların seçtiği müftü yerine kendi istediği kişileri atamıştır.
Böylece Türkler daha sıkı kontrol edilmek istenmiştir.
SONUÇ
Günümüzde
Bulgarlar dediğimiz insanların, Bulgaristan diye adlandırdığımız ülkenin
aslında Osmanlı’dan koparak 1908’de bağımsız olup ortaya çıkmış bir devlet
olmadığını anlatmaya çalıştım. Bulgar kelimesi karışık, karışmış anlamına
gelmekte ve Orta Asya’daki Türk boylarıyla karışarak Onogurların
soyundan gelmektedir. Bulgaristan, Balkan coğrafyasındaki Türk
varlığı, Osmanlı ile XIV. Yüzyılda başlamış bir süreç değildir. Bölgeyi
oluşturan halk zaten Türk’tür. Bugün, Bulgaristan hükümeti ve artık Slavlaşmış
olan Bulgar halkı bu etnik kökeni kabul etmeyip, Onogurlar için Protobulgar
ifadesini kullanmaktadır. Fakat bunun bir uydurmaca olduğu Bulgar tarihçi ve
araştırmacılar tarafından kanıtlanmış. 852 yılında Büyük Bulgar Devletinin
hükümdarı Boris’in Hristiyanlığı kabul etmesi ile birlikte Bulgaristan
coğrafyasında Türk geleneği zamanla ölmüş, Hıristiyanlaşmıştır. Fakat bu
onların Türk kökene sahip oldukları gerçeğini ortadan kaldırmaz. Bulgaristan’da
yaşayan Hristiyan halk ile Türklerin gelenek ve görenekleri çoğu açıdan
benzemektedir. Yemek, kültür, müzik, yöresel giyim kuşam benzer özellik
gösterir. Türkiye içinde şehirden şehre gelenekler değişiklik gösterirken,
Hristiyan ve Müslüman arasında böyle bir değişikliğin olması gayet normal karşılanmalıdır.
Örneğin; Bulgaristan’da yaşayan Türklerin Dızmana denilen, mayalı hamurun
tepsiye yuvarlak olarak dizilip içine peynir koyularak fırında pişirilen hamur
işinin, Bulgarlardaki adı Pitkadır ve sadece peynirsiz olarak yapılır.
Türkiye’de de hazırlanan, köfteli çorbanın, Bulgaristan’daki adı Supa Topçeta’dır
ve tarifleri aynıdır. Bu kadar benzer özellik gösteren sözde iki halkın şu an
birbirlerine düşmanca tavır almaları tamamen dış güçlerin oluşturduğu algıdır.
Bu tarz bir düşmanlık Osmanlı hâkimiyeti altında yok iken, Bizans ve Sovyet
hâkimiyeti altında oldukları süreçlerde üst noktalardadır. Bunun tek sebebi ise
Onogurların benliklerini korumak yerine, asimile olmaya devam etmeleridir. Günümüzde,
Türkiye-Bulgaristan ilişkileri ılımlı olarak devam etmektedir fakat geçmişte
Türkleri asimile etme politikası uygulandığı sırada, Türkiye ile ilişkiler gerilmiş
hatta kopma noktasına gelmiştir. Geçtiğimiz yıllarda hayatını kaybeden Naim
Süleymanoğlu kendi göç hikâyesini anlatırken aslında Türkiye’nin ve Turgut
Özal’ın yardımıyla Türkiye’ye iltica etmiştir. Turgut Özal’ın başbakan olduğu
yıllarda, Naim Süleymanoğlu için Taksim’e helikopter indirmesi Bulgaristan’da
yaşayan Türkler için bir efsane niteliğindedir.
Tuna Bulgarlarının bağımsızlık mücadelesi, Krum han ile başlayarak 1946 yılında Bulgaristan Krallığının yıkılıp yerine Cumhuriyet rejiminin gelmesine kadar devam etmiştir. Her ne kadar bugün Türk kökenlerini kabul etmeyip, ülkede yaşayan Türklerin Osmanlı ile geldiğini düşünseler bile, bugünlere kadar devam eden bir tarih oluşturmalarında ataları olan Türk boylarının etkisi çok büyüktür.
Tuna Bulgarlarının bağımsızlık mücadelesi, Krum han ile başlayarak 1946 yılında Bulgaristan Krallığının yıkılıp yerine Cumhuriyet rejiminin gelmesine kadar devam etmiştir. Her ne kadar bugün Türk kökenlerini kabul etmeyip, ülkede yaşayan Türklerin Osmanlı ile geldiğini düşünseler bile, bugünlere kadar devam eden bir tarih oluşturmalarında ataları olan Türk boylarının etkisi çok büyüktür.
KAYNAKÇA
-
AHMETBEYOĞLU, A. “Madara Kaya Kabartması Ve
Kitabeleri”, Turkish Journal of History, 2011.
